Nota sobre la ortografía
utilizada en este texto en quechua
El siguiente texto está escrito según la ortografía regional cuzqueña, que funciona bien solo en el mismo
Cuzco, en la región de Puno, y en algunas regiones de Bolivia. Así, los cinco sufijos que más cambian de pronunciación de una
región a otra no aparecen aquí según la norma escrita unificada,
sino solo en las variantes de la escritura regional cuzqueña, es decir: ‑mi/‑n, ‑pa/‑q, ‑qti‑, ‑sha‑ y ‑chis. Por
lo tanto, los lectores de otras regiones tendrán más dificultad en identificar
y leer bien estos sufijos, y seguramente prefirirán la versión de este texto en la
ortografía unificada. Aquí se ven las ventajas de la propuesta
de ortografía unificada de estos sufijos que funciona para todas las regiones quechua-hablantes…
Para saber más acerca de todo esto, haga clic aquí.
Anti Simikunaq T’ụqyaynin
Allinmi Hamusqaykichis!
Kay internet rapịqa César Morante
Luna yachachịqpa, kastilla simimanta Qụsqụ‑Qụllaw
qhịchwa simiman t’ikrasqanmi.
Andes nisqa
suyupi kunan pacha qhịchwa simi utaq aymara simi rimaq runakunaqa, sapa
mama siminta rimaspan, imaynan Andes nisqapi ñawpaq wamink’a runakunaq kawsaynin
karqan, anchaytan kasqallanta kawsarichinku, wiñaypaqpas chaywan watasqa
kachkankuman hina. Pikunataqri Machu
Pikchu llaqtata hatarichirqanku? Ima
simitan rimarqanku? Ñawpa qhịchwa
simi rimaq runamasinchiskuna tawantin suyuntinta kamarqanku – chaymi sapa qhịchwa
siminchista rimaqtinchis paykunata yuyarichiwanchis.
Kay unay ñawpa pachakunapi kawsaq runakunan qhịchwa simitapas aymara simitapas mast’arirqanku llapa Andes nisqa suyuntinta, astawanqa Ecuador, Perú, Bolivia ima llaqtakunamanta pacha. Ichaqa chhaychisankaraytaq kay suyu chayqa, chayrayku qhịchwapas aymarapas as asllamanta hukniraytakama rimakurqan sapanka suyukunapi may suyupi rimakusqanman hina. Kay cd‑rom nisqawan, kay Internet rapiwan iman, kikichallanta uyarikuyta atikunman, imaynan wakin suyukunapi runakuna hukniraytakama siminkunata t’ụqyachinku mayqịn suyupi kasqanman hina. Chaymantapas, astawan yachayta atikunman imaraykun, imaynatataq chay hukniraytakama kasqan simi rimay rikhurimurqan, hinallatataq chay kikin simi hukniray rimay maypi rikhurisqantapas.
Hamụqpin,
yachanapaq hinalla, uyarisun imaynatan Andes nisqapi sapaq sapaq llaqtayụqkama
runakuna, qhịchwa simipi, aymara simipipas “huk”
nisqa simita, “pichqa” nisqa simitawan rimaspa t’ụqyachinku.
Waqaychasqata uyarinapaqqa, huk’uchata kuyurichispallan uraypi wan
qịllqasqa
suyukunaq sutin pataman churaykuna (sutikuna patapi ñit’ina kaqtinqa,
ñit’iykuyyá). (Kumputaduraykipi mana ima
t’ụqyaypas uyarikụqtinqa, kaypi
ñit’iy
yanapakụq rapinchis rikunapaq.)
•
Yachanapaq
hinalla, uyariy imaynatan “huk” nisqa simita qhịchwa simipi rimaspa t’ụqyachinku
kay suyukunapi: pi, Ecuadorpa sallqa suyupi; pi, Perú
chinchay suyu kinrayman hina; pi, Ancashpi,
Perú chinchay suyu kinrayman hinallataq; pi, Perúpa qụlla suyu kinrayninman hina;
chaymanta pi, Boliviaq
qụlla suyu kinrayninman hina.
•
Hamụqpi,
uyariy imaynatan aymarapi “huk” nisqa simita
ninku: q chawpinpi rimasqa aymarapi, Perúpa chawpinpi kaq suyupi;
, qụlla suyunpi rimasqa aymarapi ima, Bolivia.
•
Hinallataqmi
uyariyta atikun imaynatapaschá, pachak pachak qhịpa watakunapiraq “huk” nisqata, uyarikurqan simipi, simipipas, iskaynin simikuna chayraq mast’arikuchkaqtin.
cd-rom nisqapi, internet rapipi iman, llapanpi pichqa chunka rịqsisqa simikunata tarisunchis. Chay simikunatan khaynata uyarikuyta atikun
(qhịpakunamanqa pachakmanmi kay waqaychasqa simikuna yapakunqa). Kay Anti simikunaq t’ụqyaynin cd-romta ruranaykupaq chunka isqụnniyụq k’itikunatan chayarqayku. Kunanqa imaynatan chay k’itikunapi sapanka
simikunaq t’ụqyayninta uyariyta atinchis.
Llapan waqaychasqa “huk” nisqa simita, “pichqa” nisqa simitawan uyarinapaqqa kay
sutinkuna patapi ñitíy: huk, pichqa.
Chaymantataq, ama hina kaychu, kumputaduraykipi t’ụqyay
waqaychasqa kasqanpi hunt’ananta suyaykuy
(chayqa yaqapas huk minutu unanman).
Imaynatan Anti simikunaq t’ụqyaynin puririn?
Qhịchwa
simipas aymara simipas, may suyupi rimakusqanman hina hukniraq simikama
kasqanqa, manan llakikunapaq hinachu kanan – aswanmi chayqa Andes nisqapi
hukniraykama kawsaypa qhapaq kayninpa t’aqallanmi. Aswanmi, maypi qhịchwa simipas, aymara
simipas paqarirqan, chayta allinta yuyayninchispi hap’iyta yanapawanchis,
chaymantapas pikunan kunan pacha kay simikuna rimaq runakunaq apuskinkuna
karqan? Maypin kay simikuna paqarirqanku?
Hayk’aqmi sapanka rimakusqan suyukunaman chayarqanku, ñawpa rimaypi t’ụqyayninkunata
apamuspa. Imaynatan ñawpaq qallarininpi qhịchwa simipas aymarapas t’ụqyarqan? Kay chanin tapukuykunaman kutichiytapas
yanapawallanchistaqmi aswan.
cd-rom nisqapipas internet rapipipas Anti simikunaq t’ụqyayninqa kasqan yachaykunallatataqmi t’aqa t’aqapi
rakisqa rikhurin. Mayqịn t’aqatapas akllanapaqqa, pantallaq llụq’ịnpi
wachukuna kaqpa hawanpi “enlaces” nisqapi ñit’inallan.
• Yanapaq – Imallapas qampaq sasachakụqtinqa,
imaynata llapan t’ụqyaykuna uyariyta atinapaq, aswan allinta rapikunata
qhawanapaqpas, yanapaq nisqanpi ñit’iy.
• Simikuna tupanachiy – Imaynatan, hukniraytakama qhịchwatawan
aymaratawan rimaq iskay chunka suyukunapi, pisqa chunka rịqsisqa simikunata
rimaspa t’ụqyachisqankuta uyariy.
• Suyukuna – Pịqpa kunkanchá waqaychasqapi uyarikun, paykunaq phutunta rikuy,
may suyupi tiyasqankutawan.
• Rimasqayki simimanta – Mama simiykimanta astawan yachay, maymantan
hamun chay simi, maymantataqmi kikin ñawpa runamasiykikuna kankuman. Hayk’aqmi, maypitaqmi paqarirqanku qhịchwa
simipas aymara simipas? Imaynatan kunan
pacha kaq suyukunakama mast’arikurqanku?
¿Imaraykun manaña kay suyukunapi rimasqa wak suyukunapi rimasqawan
kikillanchu kapunku? ¿Imaynapin kasqan
simi hukniray rimakuynin qallarirqan?
• Imaynatan qịllqana – Imaynatan
qhịchwa simitapas aymara simitapas qịllqana? Anti simikunaq t’ụqyayninqa manan imaynatan kamachisqaman hina kay
simikunata qịllqayta yachachiytachu munan. Ichaqa, imapin qhịchwa simi aymara
simimanta kay suyupi wak suyumanta hukniray kasqanta yachakusqanman hina,
chaymantapas, imaynan unay qhịpa pachakunapi karqanku, kay yachaykunapas
imaynatan kamachisqa achahalawan (qhịchwa simịq ‘alfabeto’-n) chay
Anti simikunata qịllqanata ch’uyata rikuyta anchata yanapakun. Kay t’aqapi kasqanpa yanapakuyniywan,
imaraykun kay achahala chhayna kamasqa karqan, imaraykutaqmi runakunata
‘hukniraytakamalla’ qịllqayta mañakun;
chaykunawanmi aswan allinta yachayta atisunman.
Yanapaywankikumanchu?
Anti
simikunaq t’ụqyaynin
nisqa internet rapi aswan allin kananpaq yanapaywankikumanchu?
• Qhịchwa simipas aymara simipas
sapaq sapaq suyukunapi (huk hawa suyukunaptapas, Argentinamantawan
Colombiamantawan) hukniraykama rimakusqata grabaspa, astawan yapayta munaykumanmi.
Imaynatan kay pichqa chunka simikunata kikin suyuykipi rimasqa t’ụqyan, chayta llapanku
uyarinanta munanki chayqa, huk grabaciónta apachimuwayku hinaspa qampa
kunkaykita, qhịpakunaman llụqsimụq Anti
simikunaq t’ụqyayninpi yapaykusaqku.
• Sut’inmi, kay napayukuy rapịqa
achkha simikunapi qhawanapaq kachkan, Anti simikunaq t’ụqyaynintaqmi kunan pacha kastilla simipi
inglés simi imallaraq kachkan. Ichaqa, Anti
simikunaq t’ụqyaynin, qhịpakunaman llụqsimụqtinqa, ichapas llapan achkha
suyukunapi rimasqa qhịchwa simipi aymara simipipas hụqarinapaq
kanman. Qhịchwa simitapas aymara
simitapas imayna
suyuykipi rimakusqanman t’ikrayta yachanki chayqa, qan kikiykin
yanapawaykuta atiwaq.
Kaykunapi yanapaywaykuta
munanki chayqa, kaypi
ñit’iy, pikunan Anti
simikunaq t’ụqyaynin
internet rapita paqarichiyku, imaynatan ñụqaykuwan tinkuyta atiwaq,
chaykunata yachanaykipaq.
Hukniray simipi kay napayukuy rapi nawinchanapaqqa, urapi rikhurịq suyukunaq sutin patapi ñit’iy.
|
Qhịchwa: |
Ecuador |
Ancash |
|
Qhịchwa: |
Wankayu |
Qụsqụ |
|
Aymara: |
Jaqaru |
Qụlla aymara |
Inglés
nisqa
simipipas kastilla simipipas kay napayukuy rapita
ñawinchayta atikunmanmi, lliw Anti simikunaq t’ụqyaynin internet rapipi kasqanta rịqsiytapas.
Kay
rapịq qallariyninman kutiy