Nota sobre la ortografía utilizada en este texto en quechua

 

El siguiente texto está escrito según la ortografía unificada para todo el quechua sureño, funcional desde Ayacucho hasta Bolivia.  Así, los cinco sufijos que más cambian de pronunciación de región a otra aparecen aquí según la norma escrita unificada, es decir:  ‑mi/‑m, ‑pa/‑p, ‑pti‑, ‑chka‑ y ‑chik. 

En cuanto a su pronunciación, pues por supuesto cada lector debe leer estos sufijos siempre según la pronunciación normal en su propia región.  En Cuzco mismo, por ejemplo, como es muy bien sabido, estos sufijos se leen y se pronuncian más bien como:  [mi]/[n];  [pa]/[q];  [qti];  [sha];  y [chis]. 

¿Por qué escribir y leer así?  Pues porque así es como funciona cualquier ortografía unificada, tal como la del castellano:  las palabras cerveza y pollo se escriben siempre de la misma manera en todas las regiones, aunque se lean y se pronuncien de maneras bien diversas en los diferentes países y regiones del mundo hispanohablante.  Igual vale para la ortografía unificada del quechua sureño.  Para saber más acerca de todo esto, haga clic aquí.

 

 

 

Anti Simikunaq T’ụqyaynin

 

Allinmi Hamusqaykichik!

 

 

Kay internet rapịqa César Morante Luna yachachịqpa, kastilla simimanta Qụsqụ‑Qụllaw qhịchwa simiman t’ikrasqanmi.

Huk simipi (qhịchwa, aymara, kastilla simi, inglés) kay napayukuy rapita rikunaykipaqqa – kaypi ñit’iykuy!

 

 

Qhịchwa simita aymara simitawan uyariykuy!

Andes nisqa suyupi kunan pacha qhịchwa simi utaq aymara simi rimaq runakunaqa, sapa mama siminta rimaspam, imaynam Andes nisqapi ñawpaq wamink’a runakunap kawsaynin karqan, anchaytam kasqallanta kawsarichinku, wiñaypaqpas chaywan watasqa kachkankuman hina.  Pikunataqri Machu Pikchu llaqtata hatarichirqanku?  Ima simitam rimarqanku?  Ñawpa qhịchwa simi rimaq runamasinchikkuna tawantin suyuntinta kamarqanku – chaymi sapa qhịchwa siminchikta rimaptinchik paykunata yuyarichiwanchik.

Kay unay ñawpa pachakunapi kawsaq runakunam qhịchwa simitapas aymara simitapas mast’arirqanku llapa Andes nisqa suyuntinta, astawanqa Ecuador, Perú, Bolivia ima llaqtakunamanta pacha. Ichaqa chhaychikankaraytaq kay suyu chayqa, chayrayku qhịchwapas aymarapas as asllamanta hukniraytakama rimakurqan sapanka suyukunapi may suyupi rimakusqanman hina.  Kay cd‑rom nisqawan, kay Internet rapiwan imam, kikichallanta uyarikuyta atikunman, imaynam wakin suyukunapi runakuna hukniraytakama siminkunata t’ụqyachinku mayqịn suyupi kasqanman hina. Chaymantapas, astawan yachayta atikunman imaraykum, imaynatataq chay hukniraytakama kasqan simi rimay rikhurimurqan, hinallatataq chay kikin simi hukniray rimay maypi rikhurisqantapas.

Hamụqpim, yachanapaq hinalla, uyarisun imaynatam Andes nisqapi sapaq sapaq llaqtayụqkama runakuna, qhịchwa simipi, aymara simipipas “huk” nisqa simita, “pichqa” nisqa simitawan rimaspa t’ụqyachinku. Waqaychasqata uyarinapaqqa, huk’uchata kuyurichispallam uraypi wan qịllqasqa suyukunap sutin pataman churaykuna (sutikuna patapi ñit’ina kaptinqa, ñit’iykuyyá).  (Kumputaduraykipi mana ima t’ụqyaypas uyarikụptinqa, kaypi ñit’iy yanapakụq rapinchik rikunapaq.)

•   Yachanapaq hinalla, uyariy imaynatam “huk” nisqa simita qhịchwa simipi rimaspa t’ụqyachinku kay suyukunapi: pi,  Ecuadorpa sallqa suyupi; pi, Perú chinchay suyu kinrayman hina; pi, Ancashpi, Perú chinchay suyu kinrayman hinallataq;  pi, Perúpa qụlla suyu kinrayninman hina;  chaymanta pi, Boliviap qụlla suyu kinrayninman hina.

•   Hamụqpi, uyariy imaynatam aymarapi “huk” nisqa simita ninku: p chawpinpi rimasqa aymarapi, Perúpa chawpinpi kaq suyupi;  , qụlla suyunpi rimasqa aymarapi ima, Bolivia.

•   Hinallataqmi uyariyta atikun imaynatapaschá, pachak pachak qhịpa watakunapiraq “huk” nisqata, uyarikurqan simipi, simipipas, iskaynin simikuna chayraq mast’arikuchkaptin. 

 

cd-rom nisqapi, internet rapipi imam, llapanpi pichqa chunka rịqsisqa simikunata tarisunchik.  Chay simikunatam khaynata uyarikuyta atikun (qhịpakunamanqa pachakmanmi kay waqaychasqa simikuna yapakunqa).  Kay Anti simikunap t’ụqyaynin cd-romta ruranaykupaq chunka isqụnniyụq k’itikunatam chayarqayku.  Kunanqa imaynatam chay k’itikunapi sapanka simikunap t’ụqyayninta uyariyta atinchik.  Llapan waqaychasqa “huk” nisqa simita, “pichqa” nisqa simitawan uyarinapaqqa kay sutinkuna patapi ñitíy: huk, pichqa.  Chaymantataq, ama hina kaychu, kumputaduraykipi t’ụqyay waqaychasqa kasqanpi hunt’ananta suyaykuy (chayqa yaqapas huk minutu unanman).

 

 

 

Imaynatam Anti simikunap t’ụqyaynin puririn?

Qhịchwa simipas aymara simipas, may suyupi rimakusqanman hina hukniraq simikama kasqanqa, manam llakikunapaq hinachu kanan – aswanmi chayqa Andes nisqapi hukniraykama kawsaypa qhapaq kayninpa t’aqallanmi.  Aswanmi, maypi qhịchwa simipas, aymara simipas paqarirqan, chayta allinta yuyayninchikpi hap’iyta yanapawanchik, chaymantapas pikunam kunan pacha kay simikuna rimaq runakunap apuskinkuna karqan? Maypin kay simikuna paqarirqanku?  Hayk’aqmi sapanka rimakusqan suyukunaman chayarqanku, ñawpa rimaypi t’ụqyayninkunata apamuspa. Imaynatam ñawpap qallarininpi qhịchwa simipas aymarapas t’ụqyarqan?  Kay chanin tapukuykunaman kutichiytapas yanapawallanchiktaqmi aswan.

cd-rom nisqapipas internet rapipipas Anti simikunap t’ụqyayninqa kasqan yachaykunallatataqmi t’aqa t’aqapi rakisqa rikhurin. Mayqịn t’aqatapas akllanapaqqa, pantallap llụq’ịnpi wachukuna kaqpa hawanpi “enlaces” nisqapi ñit’inallam.

•   Yanapaq – Imallapas qampaq sasachakụqtinqa, imaynata llapan t’ụqyaykuna uyariyta atinapaq, aswan allinta rapikunata qhawanapaqpas, yanapaq nisqanpi ñit’iy.

•   Simikuna tupanachiy – Imaynatam, hukniraytakama qhịchwatawan aymaratawan rimaq iskay chunka suyukunapi, pisqa chunka rịqsisqa simikunata rimaspa t’ụqyachisqankuta uyariy.

•   Suyukuna – Pịqpa kunkanchá waqaychasqapi uyarikun, paykunap phutunta rikuy, may suyupi tiyasqankutawan.

•   Rimasqayki simimanta – Mama simiykimanta astawan yachay, maymantam hamun chay simi, maymantataqmi kikin ñawpa runamasiykikuna kankuman.  Hayk’aqmi, maypitaqmi paqarirqanku qhịchwa simipas aymara simipas?  Imaynatam kunan pacha kaq suyukunakama mast’arikurqanku?  ¿Imaraykum manaña kay suyukunapi rimasqa wak suyukunapi rimasqawan kikillanchu kapunku?  ¿Imaynapim kasqan simi hukniray rimakuynin qallarirqan?

•   Imaynatam qịllqana – Imaynatam qhịchwa simitapas aymara simitapas qịllqana?  Anti simikunap t’ụqyayninqa manam imaynatam kamachisqaman hina kay simikunata qịllqayta yachachiytachu munan.  Ichaqa, imapim qhịchwa simi aymara simimanta kay suyupi wak suyumanta hukniray kasqanta yachakusqanman hina, chaymantapas, imaynam unay qhịpa pachakunapi karqanku, kay yachaykunapas imaynatam kamachisqa achahalawan (qhịchwa simịp ‘alfabeto’-n) chay Anti simikunata qịllqanata ch’uyata rikuyta anchata yanapakun.  Kay t’aqapi kasqanpa yanapakuyniywan, imaraykum kay achahala chhayna kamasqa karqan, imaraykutaqmi runakunata ‘hukniraytakamalla’ qịllqayta mañakun;  chaykunawanmi aswan allinta yachayta atisunman.

 

 

 

Yanapaywankikumanchu?

Anti simikunap t’ụqyaynin nisqa internet rapi aswan allin kananpaq yanapaywankikumanchu?

•   Qhịchwa simipas aymara simipas sapaq sapaq suyukunapi (huk hawa suyukunaptapas, Argentinamantawan Colombiamantawan) hukniraykama rimakusqata grabaspa, astawan yapayta munaykumanmi.  Imaynatam kay pichqa chunka simikunata kikin suyuykipi rimasqa t’ụqyan, chayta llapanku uyarinanta munanki chayqa, huk grabaciónta apachimuwayku hinaspa qampa kunkaykita, qhịpakunaman llụqsimụq Anti simikunap t’ụqyayninpi yapaykusaqku.

•   Sut’inmi, kay napayukuy rapịqa achkha simikunapi qhawanapaq kachkan, Anti simikunap t’ụqyaynintaqmi kunan pacha kastilla simipi inglés simi imallaraq kachkan.  Ichaqa, Anti simikunap t’ụqyaynin, qhịpakunaman llụqsimụptinqa, ichapas llapan achkha suyukunapi rimasqa qhịchwa simipi aymara simipipas hụqarinapaq kanman.  Qhịchwa simitapas aymara simitapas imayna suyuykipi rimakusqanman t’ikrayta yachanki chayqa, qam kikiykim yanapawaykuta atiwaq.

Kaykunapi yanapaywaykuta munanki chayqa, kaypi ñit’iy, pikunam Anti simikunap t’ụqyaynin internet rapita paqarichiyku, imaynatam ñụqaykuwan tinkuyta atiwaq, chaykunata yachanaykipaq.

 

 

 

Hukniray simipi kay napayukuy rapi nawinchanapaqqa, urapi rikhurịq suyukunap sutin patapi ñit’iy.

 

Qhịchwa:

Ecuador
(Puna: Chimborazo)

Ancash
(Perú: chawpi-chincha)

Qhịchwa:

Wankayu
(Perú: chawpi)

Qụsqụ
(Perú: urin)

Aymara:

Jaqaru
(‘chawpi aymara’)

Qụlla aymara
(Bolivia: La Paz)

 

Inglés nisqa simipipas kastilla simipipas kay napayukuy rapita ñawinchayta atikunmanmi, lliw Anti simikunap t’ụqyaynin internet rapipi kasqanta rịqsiytapas.

 

Kay rapịp qallariyninman kutiy